Elektriksel büyüklükleri ölçmek için kullanılan cihazlara “Elektriksel Ölçü Aletleri” denir. Akım ölçen “Ampermetre”, gerilim ölçen “Voltmetre”, güç ölçen “Wattmetre”, enerji ölçen “Sayaç”en çok kullanılan elektriksel ölçü aletleridir.
Bu cihazlar, prensip olarak, analog (elektromekanik veya elektronik; gösterimi ibre, mekanik rakam, cetvel vb ile yapan), dijital (dijital devreler, elektronik dijital/sayısal göstergeli cihazlar, bilgisayar ortamı) ya da analog+dijital (karma) yapıda çalışabilirler.
AKIM ÖLÇÜMÜ:
Bilindiği üzere akım bir devre parçasından birim zamanda geçen yük miktarı olduğundan (iç değişken), akımın ölçülebilmesi için akımın geçtiği hat üzerine bir ölçü aleti koymak gerekir. Akım ölçen aletler Ampermetre olarak adlandırılır. Ampermetrenin devreden geçen akıma etki etmemesi için çok küçük iç dirençli olarak imal edilirler.
Dolayısı ile, akım ölçmek için ampermetreyi, akımı ölçülecek devreye seri olarak bağlamak gerekir. Bu nedenle ampermetrenin, devreye elektrik enerjisi uygulanmadan önce bağlanması gerekir.
Alternetif akım ve doğru akım için farklı yapıdaki ampermetreler kullanılmaktadır. Yanlış kullanım, hatalı yada sıfır değer olarak sonuç verir. Alternatif akım ölçen ampermetreler üzerinde ~ simgesi, doğru akım ölçenlerde ise — simgesi konulmuştur.
GERİLİM ÖLÇÜMÜ:
Gerilim; elektrikle enerjilenmiş iki devre noktası arasındaki potansiyel farkı olarak tanımlanırsa, ölçülecek olan büyüklük bir uç değişkendir. Dolayısı ile bir devre elemanı üzerine düşen gerilimin ölçülebilmesi için, eleman uçlarına paralel olarak bir ölçü aleti bağlamak gerekir. Gerilim ölçen aletler Voltmetre olarak adlandırılır.
Özetle, Voltmetre gerilimi ölçülecek elemanın uçlarına paralel olarak bağlanır.
Alternetif akım ve doğru akım için farklı yapıdaki voltmetreler kullanılmaktadır. Yanlış kullanım, hatalı yada sıfır değer olarak sonuç verir. Alternatif akım ölçen voltmetreler üzerinde ~ simgesi, doğru akım ölçenlerde ise – simgesi konulmuştur.
GÜÇ ÖLÇÜMÜ:
Güç ölçümü, diğer ölçmelerden biraz daha karışıktır. Zira hatırlanırsa
Güç=Akım x Gerilim idi.
Yani gücü ölçecek ölçü aletinin, akım ile gerilimin çarpımına ilişkin sonucu göstermesi gerekir. Güç ölçen aletler Wattmetre olarak adlandırılır.
Wattmetrenin; iç değişken olan akımı ölçmek için iki terminali ve, uç değişken olan gerilimi ölçmek için de iki terminali olmak üzere, toplam 4 ucu bulunur. Akım uçları (I, I’) ve gerilim uçları ise (U, U’) harfleri ile etiketlenmiştir. Yapısı gereği, ölçülen değişkenlerin çarpımına ilişkin sonucu analog yada dijital olarak gösterir.
Wattmetrelerin de, doğru akım ve alternatif akım için tasarlanmış farklı yapılar mevcuttur.
ÇOKLU ÖLÇERLER:
Elektrik devrelerindeki büyüklüklerin ölçümü ve ayrıca devre elemanlarının testi için, çok çeşitli ölçü aletleri geliştirilmiştir. Bu ölçü aletlerine AVOMETRE ( Amper-Volt-Ohm metrenin kısaltılmışı) veyaMULTİMETRE denmektedir. Bu ölçü aletleri, modeline bağlı olarak doğru ve alternatif olarak akım, gerilim, direnç ve frekans gibi değişkenleri ölçebilmekte ve tranzistör, kondansatör, süreklilik testi gibi testleri yapabilmektedir.
Multimetrelerin; kademeleri el ile seçilen veya otomatik kademe seçimi yapan tipleri mevcuttur. Multimetreler ile ölçüm yaparken önce ölçülecek büyüklük seçilir. Örneğin; gerilim ölçülecekse V ile belirtilen Voltmetre konumu; akım ölçülecekse A ile belirtilen Ampermetre konumu; direnç ölçülecekse OHM konumu gibi uygun seçim yapılmalıdır. Ardından, her büyüklük için çarpan yada üst ölçme sınırı seçilir (örneğin bir voltmetre için; x1, x10, x1000 yada 1V, 10V, 1000V gibi).
BAŞLANGIÇ TEMEL BİLGİLER
Evimizde bir çok cihazı duvarda bulunan prize takarak çalıştırıyoruz prizlerde 220 volt AC şebeke voltajı elektrik bulunmaktadır AC “Alternatif akım” saniyede 50 defa yön değiştirir (50Hz) iki uc arası bir + bir – olur
220 volt şebeke voltajı bu hali ile elektronik devrelerde kullanmak için uygun değildir voltajın düşürülüp DC doğru akıma çevrilmesi gerekir
Şebeke voltajını düşürmek için kullanılan en yaygın yöntem transformatör, trafo kullanmaktır (diğer yöntemler hakkında açıklamalar daha sonra yapılacak) uygulama için kullanılacak…
TRAFO NEDİR ?
Trafo ya da tam adı ile Transformatör alternatif voltajı düşürmek ya da yükselmek için kullanılan bir elemandır tabiki çeşitleri var ama standart SAC trafolardan bahsedeceğim karkas, sac ve izolasyonlu bakır tel ile üretilirler promer giriş sargısıdır sekonder çıkış sargısıdır. Karkas dahil kullanılan tüm malzemenin kalitesi trafoyu etkiler güç arttıkca boyuru ve ağırlığı artar
trafo için göz önüne alınacak özellikler trafo çıkış voltajı ve gücüdür. Gerilim düşüren transformatörlerin detaylarını inceleyelim
Metal sac bakır teller ve tellerin sarılacağı plastik (karkas) = Trafo gücü arttıkca boyutu, ağırlıgı artar bağlantılarda 2 ana bölüm var
- 1 “Primer” 220 volt şebeke voltajının bağlandığı bölüm
- 2 “Sekonder” Çıkış voltajının alındığı bölüm
Aşağıda farklı güç ve voltajlarda trafolar görünmekte dışlarındaki sarı kasa montajı kolaylaştırıyor ek olarak bir kaç faydası daha var (soğutma, gürültü vb.) Fakat kasası olmayan trafolarda yaygın olarak kullanılır o kadar önemli değildir kasa tabi ki kritik uygulamalar dışında
Kasası sökülmüş hali
Diğerleri
Yukarıdaki resimde görünenler büyük olan “L” şeklindeki metaller ile montajı yapılabilen küçük olan ise direkt pcb bord üzerine dik şekilde monte edilip lehimlenebilen şekilde gördüğünüz gibi farklı şekillerde farklı bağlantı uçları ile bol çeşit bulunmakta
Devre şemalarındaki sembolleri
Elektronik devre şemaları üzerinde çıkış bölümü elektronik mazeme bağlantılarına (doğrultucu,filtre vb.) gittiği için giriş çıkış kolayca fark edilir
Genelde standart olarak trafoların üzerinde giriş (primer) ve çıkış uçları (sekonder) belli edilir direkt trafo üzerinde yazar ya da kablo renkleri kalınlıkları farklı olur
Dikkat : Şebeke voltajını yanlışlıkla sekonder (çıkış) sargısına bağlarsanız trafonuz zarar görür gerilim düşüren transformatörlerde sekonder sargısı primere (giriş) göre sipir (sarım) sayısı azdır direnci düşüktür
Diyelim ki yüzey montajlı bir trafonuz var ya da giriş ve çıkış kablolarından çözemiyorsunuz ölçü aleti (multi metre) ile bağlantı uçlarını bulabilirsiniz ölçü aletinde kademe en küçük direnç değeri ölçülecek konuma alınır (200 ohm) primer (giriş) sargısı çok sayıda olduğu için sekondere (çıkış) göre daha yüksek omaj gösterir ayrıca giriş sargısı ince çıkış sargısı kalın olur fakat çıkışı çok düşük güçte olan trafolarda tel kalınlığından fark etmek zor olabilir güç düşük olduğı için çıkış sagısında kullanılan tel ince kullanılır en iyisi ölçüm yapmak
Not : Trafo ölçümünde probların yönü rengi önemli değildir
Ayrıca kritik değerler dışında bir çok trafonun sargılarında kullanılan tel kalınlıkları giriş ve çıkışı belirlemenizde yardımcı olur primer de kullanılan tel incedir sekonder ise daha kalın tel ile sarılır
Aşağıda sargılar arasındaki tel kalınlık farkları görünmekte
Şimdi bir besleme devresi ile trafo seçimi trafodan çıkan AC gerilimin doğrultulmasını diyot çalışması hakkında örnekler ile anlamaya çalışalım köprü diyot ile DC gerileme çevirme yapacağız ve 7815 regülatör entegresi ile regüle işlemi
Örneğin 12 volt dc ile çalışan ve 1 amper güç harcayan bir devre yapacağız devre 12 volt ile çalıştığı için aklınıza trafo çıkışının 12 volt olması gerektiği gelebilir bu bir bakıma doğru bir bakıma yanlış.
Şimdi burada devremizin besleme ihtiyacına göre seçim yapıyoruz örnek mikro denetleyici kontrollü ya da fm alıcı, verici gibi uygulamalar için bir güç kaynağı yapacaksak regüleli temiz bir kaynak gerekir bu tip devreler hassastır bu durumda trafonun çıkışı AC 13..15 volt olmamalı sebebi ise regüle devresinin girişinin çıkıştan biraz yüksek olması gerekliliğidir bu sadece 78xx serisi için değil tüm sabit çıkışlı regüle entegreleri için geçerlidir bu konuda bilgi sahibi olacağınız incelemeniz gereken ilk doküman üretici bilgileri datasheet dosyalarıdır google üzerinde kompanent ismini yazdığınızda genelde ilk sayfada ilk sırada ilgili bilgilere ulaşabilirsiniz
ÖRNEK DC DOĞRULTMA DEVRESİ,ÖLÇÜMLER
Örnek devre için 15v trafo temel alındı. Trafo çıkışında AC gerilim bulunmakta doğrultulduğunda DC gerilime çevirme işleminde neler oluyor görelim
Burada elektronik devre elemanı olan
diyod sayesinde AC gerilim DC olarak çeviriliyor diyodun özelliği tek yönlü çalışmasıdır çizgili tarafından
- gelirse diğer taraftan çıkar
+ gelir ise çıkamaz çizgisiz taraftan
+ gelirse diğer taraftan çıkar
- gelirse çıkamaz burada en başa dönelim AC voltaj saniyede 50 defa bir + bir – oluyordu işte
diyotlar düzeni getiriyor bir yönden sabit olarak
+ ve – almamızı sağlıyor
Daha anlaşılır olması için çizgili çizgisiz diyorum ama bilmeniz gerekli bu uçlar Anot (çizgisiz) veKatot (çizgili)
Köprü diyod bağlantısında öyle bir bağlantı kurulmuş ki trafo çıkışındaki 50 saniyelik değişim olsa da + ve – sabit olarak tek yönden akıyor
Kullanılacak diyot trafo çıkış voltajı ve devrenin çekeceği akıma göre seçilir çeşitli devreler için en yaygın kullanılan diyotlar 1N400X ve 1N540X serisidir
1N400X diyotlarda X 1…7 arasıdır X yerine gelen rakam maksimum çalışma voltajını belirler güçleri ise sabit 1 amperdir
- 1N4001 50 volt (RMS gerçek 35v)
- 1N4002 100 volt (RMS gerçek 70v)
- 1N4003 200 volt (RMS gerçek 140v)
- 1N4004 400 volt (RMS gerçek 280v)
- 1N4005 600 volt (RMS gerçek 420v)
- 1N4006 800 volt (RMS gerçek 560v)
- 1N4007 1000 volt (RMS gerçek 700v)
1N540X serisi yine aynı son rakam çalışma voltajını gösterir güçleri ise sabit 3 amper güç arttıkça boyutlar büyüyor 1n400x serine göre daha uzun ve tombul
- 1N5400 50 Volt
- 1N5401 100 Volt
- 1N5402 200 Volt
- 1N5403 300 Volt
- 1N5404 400 Volt
- 1N5405 500 Volt
- 1N5406 600 Volt
- 1N5407 800 Volt
- 1N5408 1000 Volt
Resimde diyotların gerçek görünümleri ve devre şemalarındaki sembolleri görülmekte bu diyotlardan 4 adet kullanarak köprü diyot yapabiliriz ya da işimizi kolaylaştıran hazır köprü diyotlar kullanılabilir pcb hazırlarken,bağlantılarda daha pratiktir
Üzerlerindeki kodlara göre çalışma voltajları güçleri bulanabilir aşağıdaki resimde KBU808 800 volt 8 amper küçük olan GBL06 600 volt 4 amper büyük kare şeklinde olan 10 amper köprü diyotlarda bir çok çeşit var voltaj ve güçlerine göre seçim yapmalısınız
Çok değişik boyutları görünümleri olsada mantık aynı dört adet diyot
Diyodların dijital multimetre ile ölçümü basittir 2 yönlü yapılır ölçü aletinde kademe diyot sembolüne getirilir bu kademe bir çok ölçü aletinde aynı zamanda kablo,bağlantı gibi testlerde kullanmak için ses (buzer) uyarısıda verir.
Diyod Ölçümü 1 (katot,anot arası) : Kırmızı kablo çizgili uca siyah kablo ise diğer uca değdirilirmultimetrenin ekranında değer görünmemeli buzer ses vermemeli
Arıza : Eğer diyot kısa devre ise tiz bir ses gelir ya da tam kısa devre değilse sızdırıyorsa arızaya göre ekranda değişik değerler görünür
Diyot Ölçümü 2 (anot,katot arası) : Probların yönü değişir kırmızı renkli prob anot ucuna siyah renkli prob ise katot ucuna değdirilir multimetre ekranında 580, 550,600 gibi rakamlar görünür.
Tam değer verilemez ölçü aletine göre diyotun çeşidine göre değişir verdiğim değerler bir çok devrede kullanılan 1N400X 1N540X serisi için ileride bu konuna değineceğim şimdilik gerek yok.
Arıza : Hiç değer görünmez,buzer ses verir,çok düşük değer görünür ise diyot arızalıdır
Güncelleme 25 mayıs 2010
Normal diyotların yanı sıra zener diyotlarda biraz daha yüksek değer görünür anlıyacağınız kullandığınız ölçü aletini tanımak için en iyisi sağlam malzemeler ile ölçüm yapmak her ölçü aleti farklı oluyor
Ayrıca bir ara beni çok uğraştıran bir konuyada değineyim düşük voltajlı (2.4v ya da daha altı) zener ölçümünde her iki yöndede değer görürseniz örneğin problar doğru konumda normal değer görünüyor tersinde ise düşük bir değer görünüyor diyotu değiştirince sorun devam ederse sorun ölçü aletinde olabilir 2 tane sıfır ölçü aletinde bu durum ile karşılaştım ilkinde çok uğraşmıştım
Birde yüksek güçlü düşük voltajlı diyotlar var çok yüksek akım geçirdikleri için çalışma voltajları düşük olduğu için iç dirençleride düşük oluyor mesela pc güç kaynaklarındaki transistör tipi soğutucuya monte diyotlar bu diyotlarda
12 volt çıkışındaki diyotlar normal atx kaynaklarda 10amper 200 volt olur ölçümde 500….650 arası değer gösterirler ama 5volt çıkışındaki diyotlar farklıdır genelde 20,40 amper gücünde ve çalışma voltajlarıda 45 volt olur bunlar çok düşük değer gösterirler 150…180 arası işte bu durumda diyotun bozuk olduğu düşünülebilir ama bozuk değildir ben uygulamalar ile öğrendim bir ara çok uğraşmıştım siz şanslısınız :)
KONSATÖRLER FİLTRE ŞEMATİK SEMBOLLER
Doğrultma sonrası filtre işlemi için kutuplu kondansatör kullanılır 1 amper için genelde kapasite değeri 1000uf güç kaynağına bağlanan yük (devre,led,lamba,vb.) ne kadar çok akım çeker ise filtre kondansatörün kapasite değeri arttırılır kapasite ne kadar yüksek olursa o kadar iyi 1 amper için 1000uf dedik 4700uf de olur 10000uf de düşük kapasite olmasın yeter kondansatör voltajı içinde aynı durum geçerli filtre için 1000uf 50v, 100v, 400v volt kullanılabilir kaynak DC gerilimden düşük olmasın yeter
Kutuplu kondansatörlerin voltajı ve kapasitesi arttıkca boyutları büyür DC gerilimlerde kullanılırken +– uclar doğru bağlanmalıdır yoksa voltaja göre büyük patlamalar olur eksi (-) kutup dış kaplamada şerit çizgi ile gösterilir üreticiler çeşit çeşit renkler kullanmakta hepsinde durum aynıdır
Not : Elektrolitik kondansatör görünümünde kutupsuz kondansatörlerde vardır
Kutuplu kondansatörlerin şematik sembolleri de çeşitli genelde kutuplar direkt yazmaz şekle göre anlaşılır
Ek olarak filtreleme işleminin daha iyi olması için düşük kapasitede kutupsuz kondansatörler kullanılır + ve – arasına paralel bağlanır besleme devrelerinde en çok kullanılan değer 100nf
Bağlantı uçlarında yön + – kutup yoktur ters bağlama sorunu olmaz çeşitleri boldur besleme devrelerinde sık kullanılanlar polyester mika seramik
Devre şemalarında ki sembolü tek çeşit
Not: yazımın ikinci bölümünde kondansatörler hakkında ek bilgiler bulunuyor incelemenizde fayda var.
Doğrultucunun + – çıkışlarına kutuplu ve kutupsuz kondansatörleri bağlıyoruz devrede kullanılan kondansatör voltajı ise ana voltajdan 3..5 volt yüksek olmalı şimdi 15 volt AC köprü diyot ile doğrultuldu 1000uf 25 volt kondansatör bağlandı şuan 21 volt DC gerilim bulunmakta
Voltaj neden yükseldi ?
AC volt doğrultulup filtre edildikten sonra yükselir bu hesap:
1.41 x AC voltaj 1.41x15=21
Fakat bu yükselme sunidir as voltaj yine 15v tam yük üzerinde düşüş olacak ve 15 volt sabit kalacak tabiki trafonun verebileceği güç aşılırsa bu 15 volt sabit kalmaz düşer ben normal olarak trafoya uygun yük kullandığımızı var sayıyorum
Ben örnek için standart kitaplardaki bilgilere göre 3 volt fazla kullandım yani 7812 regülere için trafomuz 15v ac oldu duruma göre 14v,13.5v olabilir tavsiye edilen değer 3 volt fazlasıdır
Şimdi 7812 ile yapacağımız regüleli güç kaynağımız ne durumda bakalım
Yukarıda regüleli güç kaynağı devremizin bir kısmı görünmekte şema üzerinde bir kaç detaydan bahsedeyim köprü diyotun eksi ucu AC girişim bir ucunun üzerinden geçiyor eksi ucun AC giriş ile birleşik olmadığını belli etmek için çizimi dönüşlü olarak yaptım bazı şemalarda bu şekilde çizimler olur
Fakat en yaygın kullanılan yöntem olmayan yerler aşağıdaki örnekte olduğu gibi direkt diğer çizginin üzerinden geçer
Bu tip şemalarda bağlantılı yerler nokta ile belli edilir
Çizgilerin çakıştığı yerde nokta var ise birbirleri ile bağlantılıdır nokta yok ise bağlantılı değildir
Son olarak basit bir detay 100nf kondansatörün 1000uf kondansatörden sonra bağlanması şart değil aynı alanda kullanılıyorlar öncede olur sonrada
Ne kadar kısa tutmaya çalışsam da konu uzuyor az kaldı şimdi 7812 entegresini inceleyelim
SABİT ÇIKIŞLI POZİTİF (+) REGÜLATÖR 78XX SERİSİ
7812 aslında 78xx 3 terminalli pozitif regülatör entegrelerinden birisidir 78 pozitif + regülatör olduğunu belirtiyor 12 ise çıkış voltajını bir çok firma farklı isimlerde üretiyor genelde 78xx bölümü sabit başına farklı harfler gelir L78XX LM78XX UTC78XX UA78XX vb. Çıraklık zamanlarımda ilk gördüğümde entegre olduğuna inanmamıştım görünümü transistor şeklinde ve 3 bacaklı genelde standart entegreler ile kıyasladığımızda biraz kafa karıştırıyor ileride bu tip bir çok entegre göreceksiniz hatta aynı transistor şeklinde 3 bacaklı smps entegreleri de var
Aşağıda ki resimde değişik markaların 78xx entegreleri elimde 7812 olmadığı için 06 ve 05 serisinin resmini ekledim boyutları şekli aynıdır orta ve sağda ki entegreler kalitelidir st (STMicroelectronics) ürünleri soldaki ise bilmediğim bir firma UA7805
Farklı uygulamalar için değişik kılıf çeşitleri var en çok kullanılan kılıflar resimde gördükleriniz (TO-220) güçleri uygun şartlar altında 1 amper şimdiye kadar hiç kullanmadığım metal kılıf (TO-3) 3 amper soğutucu bölümü pcb üzerine lehimlenebilen smd tipinde (D2PAK) ve resimdeki kılıfların aynısı olan fakat soğutucu montaj bölümü plastik kaplı kılıf (TO-220FP)
Bacak bağlantıları ise giriş, çıkış ve şase ayrıca sogutucu maontajı için kullanılan bölüm şase – ile bütündür INPUT : Giriş GROUND-GND : Şase – OUTPUT : Çıkış +
Devre şemalarında kare şeklinde çizilir ya da dikdörtgen fazla bacak olmadığı için karışıklık olmaz
Burada entegrelerin şema üzerindeki görünümlerine değinelim sık sık karşınıza çıkacak benimde pek sevmediğim bir çizim şekli entegrenin iç yapısına göre çizim (bir bakıma faydalı ama pcb hazırlarken zorluk çıkartıyor) genelde op-amp ve kapı entegreleri üzerine kurulu devre şemalarında sık sık göreceksiniz şimdiden aklınızda bu bilgi bulunsun
Örnek olarak opamp entegreleri ile yapılan devrelerin çizimleri aşağıda LM358 ile yapılmış bir devre iki üçgen çizim var anki iki farklı entegre varmış gibi ama entegrenin iç açılımına bakıldığında durum daha iyi anlaşılıyor
Lm358 Opamp açılım ve gerçek görünümü
Şimdi regüle devremizi kurup test edelim öncelikle devrenin kurulacağı bread board aşağıdaki resimleri incelediğinzide az çok fikir sahibi olacaksınız
Son resim breadboard içindeki bağlatıyı gösteriyor fakat nadiren bazı modellerde üstte uzun çizgili bölüm iki farklı bağımsız gurutan oluşabiliyorbuna dikkat edin
Birde iç yapı kullanılan malzeme
ÖRNEK UYGULAMA DEVRESİ 7808 8 VOLT REGÜLE
Ben örnek uygulama devresi için 7808 8volt regüle entegresini kullandım besleme için trafo 9 volt AC filtre kapasitörü 1000uf devrenin son halini sematik olarak aşağıda gördüğünüz gibi
Kullandığım 7808 çıkma montaj için bacaklarını uzatmak zorunda kaldım birde kullanımı daha kolay olduğu için 4 adet 1n400x serisi diyot yerine 2 amper köprü diyod kullandım
Gördüğünüz gibi fazla karışık değil fakat breadboard ne kadat işimizi kolaylaştırsada bir çok bağlantı için zil teli denilen tek damarlı kablolardan kullanmak gerekli yukarıda ki resimde gördüğünüz gibi devremizi kurduk ve çalıştırdık multimetre ile ölçümlere bakalım
Yapılan ölçümler trafo çıkışı,dc doğrultma çıkışı ve reğüle çıkışı ac voltaj dc çevrimi için 1.41X9 (9 trafo çıkış voltajıdır) bulunduğum mahallede şebeke voltajı biraz yüksek olduğu için trafo çıkışında 9.7 volt ac bulunuyordu buna göre dc voltajda biraz yüksek oldu
Dijital Multimetre ile voltaj ölçümlerini yapmanız için ölçü aletinin kademesini ilgili bölüme getirmelisiniz
Ölçüm yapacağımız voltajdan emin olduğumuz için 20volt kademesini örnek olarak gösterdim fakat emin olmadığınız durumlarda en yüksek kademeyi kullanın gerçi her zaman yüksek kademeyide kullanabilirsiniz sadece göstergede 1 volt altını göremezsiniz örneğin yüksek DCV bölümünde 1000 (1000volt) seçili olsaydı 13.6 değeri görünmezdi sadece 13 görünür
Güncelleme 25 mayıs 2010
DİJİTAL ÖLÇÜ ALETİ İLE DC VOLTAJ ÖLÇÜMÜ
Ölçü aletinin komitatörünü ölçeceğimiz voltajın değerine göre DCV konumuna alıp gerekli bölümü getiyiyoruz 200mv …. 1000v dc seçenekleri var.
Ölçeceğimiz voltajın değerini bilmiyorsak ya da emin değilsek yüksek bir kademe seçmek iyi olur. Resimde en basitinden yarım dalga doğrultma devresini örnek gösterdim kırmızı prob diyotun çizgili ucuna (katot) siyah prob ise diğer uca değdirilir voltaj ölçülür.
Tam tesi bağlantıda yapılabilir yani diyotun ucuna siyah prob diğer ucada kırmızı prob değdirilebilir bu durumda ölçü aleti zarar görmez sadece ölçü aletinin ekranında probların ters bağlı olduğu “-” işareti ile bildirilir mesela 12v ölçüyorsanız -12 olarak görünür ölçü aletinin bu özelliği + – kutupları belirlemek için iş görür
Örneğin içini göremediğiniz bir adaptör kablosunda + – kutupları belli eden bir işaret yok bu özellik sayesinde doğru ucu bulabilirsiniz
Ölçtüğünüz voltaj her zaman tam görünmeyebilir genellikle düşük değerlerde toleranslar olur mesela 5volt 4.50v …4.80v ….5.60v vb gibi görünebilir bu önemli değildir genelde devreye göre yük üzerinde voltaj normale döner ya da tasarımda kablo kayıpları düşünülerek çıkış biraz yüksek ayarlanmıştır vb yani ufak tefek toleransları dert etmeyin
DİJİTAL ÖLÇÜ ALETİ İLE AC VOLTAJ ÖLÇÜMÜ
Alternatif akım AC Ölçümünde ölçü aletinin komitatörü ACV böümünde ölçülecek voltaja göre uygun değere alınır ölçüm yapılır AC voltaj ölçümünde probların yönü önemli değil fakat ölçümde dikkatli olmalı çok yanıltır probları ölçülecek noktaya iyi temas ettirmeli mümkünse elle temas etmeli (bazı ölçü aletleri şaşırabiliyor)
Trafo çıkışlarında tam değeri görmek zordur örneğin 12 volt bir trafonun 220volt girişe göre çıkışı değişir 12volt sabit voltaj göstermez bizim mahallede voltaj 230volt akşamları 240 voltu görüyorum bazen geçiyor trafoların voltajında 1…2v farklar oluyor pek önemli değil ama yeni başlayan kişiler voltaj değerlerini kafasına takacaktır en azından bende öyle olmuştu :)
DİJİTAL ÖLÇÜ ALETİ İLE DC AKIM ÖLÇÜMÜ
DC akım Ölçümünde ölçü aletinin komitatörü DCA bölümünde ölçülecek akıma göre uygun değere alınır + kutupa seri bağlantı yapılarak ölçüm yapılır. Burada dikkat etmeniz gereken ölçeceğiniz akımdan emin değilseniz ya da kademe yetersizse yüksek kademede ölçüm yapın mesela bir güç kaynağı testi yapıyorsunuz 200ma akım ölçeceksiniz mutlaka ölçü aletinde yüksek bir kademe seçin var ise 500ma yoksa üstü ne varsa.
Eğer ölçümde kademedeki değerden yüksek akım çekilirse ölçü aletinin içindeki sigorta atar gerçi biraz uğraş ile sigortayı değiştirirsiniz ama nadirende olsa ölü aleti arızalanabilir
EK BİLGİLER 1 DİRENÇLER…
En çok kullanılan komponentlerden biri direnç nedir değerleri nasıl okunur bilgiler ip uçları. Nedense direnç okumak pek önemsenmiyor bir çok kişi üzerinde gözlemlerim budur :) ama zaman kazanmak açısından çok önemli ayrıca malzemecinin bir yanlışı bir çok soruna yol açar bir çok malzemeci direnç okumayı bilmez kutu üzerinde yazana göre malzemeyi verir düşünsenize kutu içine yanlış bir değerde direnç karışmış ya da toptan bir karışıklık var sizde ölçüm yapmadınız uğraş dur :) ama en önemlisi zaman kazandırması
Direnç: Adı üstünde “direnç” en küçük birimi ohm dur orta birim kilo-ohmen yüksek birim mega-ohm (ağırlık birimleri gibi miligram,gram,kilogram).
1000 ohm = 1k 1000k =1m (k= kiloohm m= mega0hm Ω–kΩ–mΩ)
Direnç üzerinden geçen akıma değerine göre büyük küçük oranda zorluk gösterir akımı düşük bir gerilim güçsüzdür ve yük üzerinde çöker örnek 12volt ile standart 5mm led yakmak için + arasına seri 1k direnç bağlanır aşağıda ki animasyon durumu daha iyi anlamanızı sağlayacak
Gördüğünüz gibi direncin çıkışında hiç bir yük bağlı değilken yine 12v ölçülüyor yük olarak kırmızı led bağlandığında voltaj 1.6v seviyesine kadar çöküyor
Dirençler kullanım alanlarına göre çeşitlere ayrılmıştır ilk yazıda ki kaynak dökümanlardan biri olan “Vestel komponent grubu malzeme bilgisi el kitabı” çeşitler hakkında bilgi vermekte direnç boyutları değer ile değil güçleri ile orantılı direnç ne kadar güçlü ise o kadar büyük oluyor
Dirençler devrelerin vaz geçilmezi sınırlama koruma vb. bir çok çalışma için kullanılıyorlar az çok hakkında bilgi edindik çalışmasını öğrendik şimdi değerlerini okumayı öğrenelim tek yapmanız gerekn dirençlerin üzerindeki renklerin rakam değerlerini ezberlemek
İlk olarak 4 renkli standart en çok kullanılan dirençleri okumayı öğrenelim gerisi size kalmış gerektikce zamanla çözersiniz
4 renkli dirençlerde ilk 3 renk değeri belirler dördüncü renk ise tolerans % oranında direncin değerinin değişebileceğini söyler %5 Altın yaldız %10 Gümüş ben yaldız diyorum farklı isimleride olabilir
Örneğin son rengi altın yaldız olan dirençler %5 değer değiştirir 10k ölçüldüğünde tam 10k değer vermez 9.8-9.6 vs. değişir hassas uygulamalar,bölümler dışında bu önemli değildir bir çok devrede %5 toleranslı dirençler kullanılıyor.
Değer okumada ilk renk rakama çevirilir ikinci renk rakama çevirilir
Üçüncü renkde rakam olarak çevirilir ama rakam kadar “0” olarak göz önüne alınır örneğin son renk kırmızı (2) ise iki “0” olarak baz alınır (yukarıda ki renk tablosunda kırmızı karşılığı 2)
Kırmızı-Kırmızı-Kırmızı
—–2———2——-00—–
Sonuç : 2200 son rengin rakam karşılığını “0” olarak belirledik rakam değeri kadar “0” şimdi 1000ohm 1k yapıyordu 2000ohm 2k 2200ohm 2.2k yapıyor işte bu kadar basit
Son renk turuncu olsaydı üç sıfır “0” koyacaktık bu durumda 22000 olacaktı 22000ohm =22k bir süre renklerin rakam karşılıklarını ezmerlediğinizde daha kolay olacak
Eğer son renk siyah ise görmezden gelinir hesaba alınmaz etkisiz sıfırdır direkt ilk iki renk baz alınır sonuc iki haneli ohm değerinde olur
Kırmızı-Kırmızı-Siyah
—–2———2——-0—–
Sonuç : 22ohm son renk siyah etkisiz 0 hesaba katılmaz değer ohm birimine çevirilir
Eğer ikinci renk siyah olur ise bir 0 değeri alır etkli olur
Örnek
Kahve Siyah Siyah
—–1——0——0—-
Sonuç : 10-ohm iki haneli ohm (Ω)
Son renk kahve rengi 1 olursa yine düşük değerde 3 haneli ohm olur
Kırmızı-Kırmızı-Kahve
—–2———-2——–0—-
Sonuç: 220hm üçüncü renk kahve rengi değeri 1 bunu bir sıfır “0” olarak çeviriyoruz yani siyah gibi değil etkili göz önüne alınmalı
Biraz daha kolay bir yöntem son rengin 0 karşılığına göre hesaplama 2 sıfır ise 1 haneli kohm olur (1k-2k-3k vs.) 3 sıfır ise 2 haneli kohm olur (10k-15k vs.) 4 sıfır ise 3 haneli kohm olur (100k-200k vs) 5 sıfır ise mohm olur (1m-2m vs.) bütün iş renklerin rakam karşılığını ezberlemek
Unutmadan düşük değerde ki dirençler örnegin 1Ω 0.22Ω bu değerlerin belirlenmesinde 1….9 Ω arası üçüncü renk altın yaldız 0.10Ω…0.87Ω vb. gibi 1ohm altı değerler için gümüş yaldız rengi kullanılır
Örneğin ilk iki renk 2 (kırmızı) 2 (kırmızı) üçüncü renk altın yaldız bu durumda değer 2.2Ω olur eğer ikinci renk kırmızı (2) değil de siyah (0) olsaydı dikkate alınırdı değer 2ohm olurdu yani normalde “0” olarak çevirilen son renk altın yaldız olduğunda 1…9 ohm arası değer kazandırıyor ve ikincirenk siyah dışında ise ilk rakam sonrası ara değer kazandırıyor 2.2-3.9 gibi dördüncü son renk yine altın gümüş olabilir onlar ise tolerans belirleme işlerine devam eder
Normalde üçüncü renk siyah olduğunda göz önüne alınmazken ikinci renk bölümünde siyah etkili olur göz önüne alınır
Üçüncü renk gümüş yaldız olduğunda ise 1ohm altı değerleri belirler örneğin 2 (kırmızı) 2 (kırmızı) gümüş (%10) bu durumda ilk iki rakamın başına “0.” ekliyoruz 1ohm altı 0.22ohm olarak değeri belirliyoruz
Bir kaç uygulama biraz protik ile bu işler otomatiğe bağlanacak merak etmeyin ne kadar basit anlatsamda ilk bakışda çok karışık görünüyor biliyorum :)
Son olarak dirençler seri bağlandığında değerleri artar paralel bağlandığında düşer bazen uygun değer bulamadığımda seri paralel bağlantı ile işimi görüyorum
Dijital multi metre üzerinde direnç ölçümüne bir kaç örnek
Seri bağlantı
Seri bağlanan dirençlerin değeri 47ohm ikisi birleşince 89ohm gibi bir değer ortaya çıkıyor işte tolerans olayı dirençler tam değerinde değildir 89-88-88,5 bu şekilde yakın değerler görünür bu normaldireğer tolerans olayı olmasaydı normalde 47+47=94 yani 94ohm olacaktı
Ayrıca ölçü aletinin iç direnci prob direnci azda olsa etki eder fakat bunlar hasas devreler dışında önemli değildir %5 sorun olmaz resimde gördüğünüz gibi son renk siyah değeri ise “0” siyah sonununcu renk olduğunda etkisizdir çıkarıyoruz geriye 47 kalıyor
Paralel bağlantıda direnç değeri yarısı kadar düşer 47ohm yarısı 23.5ohm 47-23.5=23.5
Toleransı tolerans rengi altın,gümüş olan dirençlerde ölçüm sırasında tam değer okuyamadığınız da şaşırmayın sorun yok. Dediğim gibi en basitinden temel elektronik bu konu daha da karmaşıklaştırılabilir şimdilik bu bilgiler uzun süre size yeterli olur zamanla uygulama yaptıkca ihtiyacınıza göre karışık hesaplar diğer bilgiler yavaş yavaş öğrenirsiniz birden tam bilgi yüklemesi yapmaya çalışmayın
Çeşitli omajlarda bir kaç örnek
POTANSİYOMETRE, TRİMPOT VB. AYARLI DİRENÇLER AYARLANABİLİR ELEMANLAR
Özellikle referans voltajı alma, voltajı düşürme ses vb. gibi uygulamalarda potanslar kullanılıyor örneğin normal direncin telle sarıldığını düşünün telin bir ucundan diğer ucu arası 100 ohm ediyor ama telin tam ortasından ölçüm yaparsak 50 ohm görürüz işte potans trimpot ya da ayarlı kondansatör trimer denilen elemanlarda böyledir mekanik olarak devrede kullanılan bir ucun iletken malzeme üzerinde gezinerek çeşitli değerlerin kullanımı sağlar. Potansiyometre ve trimpot aynı işi yapar ama trimpotlar daha küçüktür, gücü düşüktür devre üzerinde kullanılır.
Bir çok çeşitleri var sürgülü kademeli aç/kapa anahtarlı vb. ama aynı amaca hizmet ederler :)
örnek şemada seri bağlı 2 direnç var işte bunları tek bir potans olarak düşünün ortada ki uç neredeyse ona göre potansın bacakları arasında ki değer değişir mesela 12v bağlayalım potans 4.7k olsun tam orta konumda potansın orta ucundan 6v alırız yukarıda dirençleri anlatırken akıma karşı gösterdiği direnç sebebiyle voltaj düşümünden bahsetmiştim animasyonda led bağlı iken voltaj çöküyordu işte potans benzetiminde ikinci direnci ayarlanabilen bir yük olarak düşünebiliriz işte bu sayede ayarlama yaparak değişik voltajlar alınabiliyor. Aynı işlemi ses için düşünelim (sonuçta ses sinyalide voltaj) potun bir ucuna ses sinyalinin canlı ucu girilir şase ucuda potun diğer ucuna bağlanır orta uçtan ise pot ayarına göre düşük ses sinyali alınır bu sayede ses kontrolü yapılır
İçine bakalım :)
yukarıda ki resimde potun gövdesinde 2 halka var bunlar direnç ama ayrı değiller resimde görünen metal parça ile paralel bağlanıyorlar bazı potanslarda tek halka olabilir ya da değişik bağlantı yöntemleri ama mantık aynı
bu arada “stereo” denilen 2 kanal potlarda var bunlar tek kontrol ile değer değiştiriyor tabiki sadece stereo değil üçlü, dörtlü, beşli, altılı potanslar var ard arda potans gövdelerinin birleştildiğini düşünün hepsinin ortasından tek bir çevirme cubuğu geçiriliyor çevirmede hepsi birden ayarlanıyor mesela altılı 5.1 ses sistemlerinde ana ses kontrolü için kullanılır :)
TRANSİSTÖR, ENTEGRE SOĞUTUCU BAĞLANTISI YAPARKEN DİKKAT
Gelelim başka bir konuya yüksek güçlü transistör, entegrelerin soğutucuya bağlantısı yapılırken ya da devre üzerinde kullanılırken en çok hata yapılan bölüm montak kısmınında aktif olduğunun unutulmasıdır örneğin TIP35, BD249 vb bu transistörlerin orta kollektör bacağı vida takılan kısımları ile birleşiktir soğutucu bağlanan bir çok entegrede aynı şekildedir güç akan aktif kısım dışarıda kalan kısım ile bütündür zaten soğutulması gereken yerde orasıdır :) detaylı bilgi için bakınız: Isı iletimi ve izolatörler
Bu yazı üzerinde bir kaç ekleme daha yapacağım gerisi sizlerin azmine kalmış..
KONDANSATÖRLER
Kondansatörlerden biraz daha detaylı bahsedelim bir çok devrede görmüşsünüzdür büyük küçük bir çok şekli var genelde filtre için kullanılır en basitinden demiştim fazla detaya formullere girmek istemiyorum ama bazı istisna durumlarda çeşitli hesaplamalar gerekebilir kendi devrenizi yapacak çalıştıracak kadar bilgi ve biraz daha fazlasına sahip olmanız yeterli gerisi size kalmış kitaplar ve bol bol uygulama ile her geçen gün bilginiz büyüyecek.
Çeşitli değer ve voltajlarda kondansatörler
Kondansatörlerin çalışmasından bahsedeyim
DC doğru akımda çalışması : Seri bağlandığında iç direnci büyük olduğu için akımı geçirmez + – arası bağlantıda filtre görevi yapar
AC alternatif akımda çalışması : Seri bağlantıda şarj ve deşarj olarak ac voltajı geçirir fakat dolup boşalarak voltajı iletirken “Kapasitif Reaktans” denilen bir zorluk gösterir sembolü Xc birimi OHM bilirsiniz 220v şebeke voltajını sabit kutupsuz 220nf…470nf vb. kondansatör ile düşürüp led yakma basit şarj devreleri yapılır kapasitif-reaktans zorluk görserme olayı Paralel bağlantıda ise filtre görevi yapar
Bunların yanı sıra osilatör devrelerinde çalışma frekansını belirlemek için kullanılırlar
Besleme devrelerinde değerleri pek önemli değildir ama çalışma voltajları kullanılan devrede ki voltajdan 3..5 volt yüksek olmalı mesela bir besleme devresinde köprü diyot çıkışında + – uçlarına bağlı filtre kondasatörünün değeri 4700 uf 16v yerine yüksek voltaj da yüksek kapasitede kondansatör takılabilir (ilk yazı da bahsetmiştim) düşük değerde kullanılabilir
Besleme devresi yine çalışır fakat yük üzerinde voltaj çökmesi daha kolay olur ayrıca ömrüde kısa olur bir süre sonra şişer tepesinden çiçek gibi açılmaya başlar :) süre kullanım zamanına göre değişir hemen arıza vermez bir çok çinmali ses sistemlerinde kapasiteler olması gerekenden biraz daha düşüktür
Bir önceki yazımda dirençlerin seri paralel bağlantıda değerlerinin artabileceği düşebileceğinden bahsetmiştim kondansatörlerde dirençlere göre durum tam tersi olur
Seri bağlantıda kapasite düşer çalışma voltajı artar
Kondansatörlerin şematik sembolleri;
Yukarıda ki resimde kondansör sembolleri görünüyor kutuplu elektrolitik kondansatörlerde bir kaç çeşit sembol var sabit kondansatörlerde ise değişiklik olmuyor.
Eşit kapasite için hesap kitap gerekmez ama aynı değerde olmayan iki kondansatörü seri bağladığımızda basit bir hesaplama ile tam değeri bulabiliriz örneğin 22uf 50volt 47uf 50volt iki kondansatörü seri bağlayalım
Sonuç 14.9uf 100volt olur hesabı ise 22 X 47 = 1034 22 + 47 = 69 şimdi bölme işlemi 1034 / 69 = 14.9
Kondansatörler paralel bağlandığında kapasiteleri artar voltajı ise bağlantıda kullanılan en küçük voltaj değerine sahip olan kondansatörün çalışma voltajı kadar olur
Birinci yazıda elektrolitik kondansatörlerin kutupsuz çeşitleri olduğundan bahsetmiştim “NP Non-Polarized Electrolytic Capacitors” biraz daha detaya inelim bu kondansatörlerin görünümü aynı kutuplu olanlar gibidir aşağıda örnek resimi var.
Fiyatları daha pahalıdır benim gördüğüm daha çok ses elektroniğinde kullanılıyor tabiki tasarıma göre diğer bölümlşerde de kullanılıyordur. Zamanında bir kaç devrede lazım olmuştu malzemecide bulamamıştım iki adet kutuplu kondansatörü seri bağlayarak kutupsuz yapıp kullanmıştım..
Yukarı da görüldüğü gibi iki adet 10uf elektrolitik kondansatörün “-” eksi ucları birleştiriliyor diğer “+” artı uçları kullanılıyor bu bağlantı ile kutupsuz elektrolitik kondansatör elde etmiş oluyoruz ama unutmayın kapasite yarı yarıya düşer.
Biarazda sabit kondansatörlerden bahsedeyim sabit kondansatörlerde çeşit bol hassas olmayan devrelerde çeşit pek sorun olmuyor ama osilatör filtre vb. gibi bölümlerde standar bazı çeşitler kullanılıyor..
Ben çeşitlerin seçimini orjinal tasarımlara bakarak kendi projelerinde kullandım mesela tl494 pwm entegresi ve benzerlerinde osilatör kondansatörü “polipropilen” film tip yeşil renk kullanılıyor aynı zamanda kaliteli amplifikatör devrelerinde de bu kondansatörü sıkca gördüm seramik (mercimek) kondansatörler özelleikle açık kahve rengi olanlar basit bölgelerde kullanılıyor zaten fiyatlarıda çok ucuz polyester kondansatörü ise neredeyse her şeyde gördüm sanırım kullanım alanı yada kullanılabilirlik oranı en yüksek olanı polyester :)
Sabit kondansatörlerde + – kutuplar yoktur ters düz olmaz yani sembolünde de kutup belirten biz çizim olmaz standart devrelerde kullanılan seramik polyester, polyester film kondansatörlerde kapasite değeri rakamlar ile belirtilir okuması çok kolaydır aynı direnclerde olduğu ama renk yerine direkt rakam yazılmış direnc okumayı baz olarak anlatayım daha kolay anlaşılacak
şimdi dirençlerde en küçük birim üzerinden basitce hesap yapıyoruz bin 1000 ohm 1k ediyordu kondansatörlerde ise küçük birim pf (pikofarad) sonrasında nf (nanofarad) sonra uf (mikrofarad) geliyor
bin 1000 pf 1nf ediyor kondansatör üzerinde 102 yazıyor son 2 rakamını sıfır yapıyoruz yani 2 tane sıfır o zaman 102 — 1000 oluyor yani bin pf = 1nf işte bu kadar basit yine son rakamı sıfıra çeviriyoruz 103 olunca 10.000 – 10nf 104 olunca 10.0000 – 100nf böyle gidiyor direnclerde olduğu gibi tolerans olayı kondansatörlerde de var %10 %5 vs tolerans ne kadar düşükse iyidir
buraya kadar okuma işi kolay ama biraz zorlaştıran bir yazım şekli var 0.1uf (100nf) 0.01uf (10nf) 0.001uf (1nf) vs. bu şekilde değer yazımı arasıra denk gelebiliyor buda mkrofarat baz alınarak düşünülmüş yani 1000 nf 1uf ediyor 0.1uf 100nf ediyor aşağı daki tablo hesaplama için işimizi kolaylaştıracak ayrıca tolerans ve voltaj kodlarınıda açıklıyor..
Sabit kondansatörlerde paralel, seri bağlantı olayıda kutuplu kondansatörlerde ki gibidir.
İlk yazıda söylediğim gibi bu yazı dizisinde basit olarak yüzeysel fazla derine girmeden anlatım yapmaya çalışıyorum amacım öğrenimi kolaylaştırmak ilk adımın atılıp basit uygulamalar yapılmasını kolaylaştırmak zaten ilerlemek isteyen kişi sitede bulunan kaynaklardan faydalanır kondansatörler hakkında daha detaylı bilgiler için bakınız; Kondansatörler
TRANSİSTÖR
Şimdi benim ilk zamanlar asla çalışmasını anlıyamayacağım dediğim dediğim transistör elemanı bir çok çeşiti var benim normal dediklerim bjt npn pnp transistörler mosfet transistörler ujt vb. temel bjt npn-pnp ile başlangıç yapalım
Komik gelebilir ama ustam kolay şekilde anlamam için transistörü bir musluk olarak düşünmemi söylemişti :) npn bir musluk su girişi kollektör çıkışı emiter açma kapama başlığı ise beyz ne kadar açarsan o kadar çok akar :)
Gerilim ile çalışan hassas elektronik kontrollü anahtar da diyebiliriz tabiki sadece bu amaç için kullanılmaz detaylara girdiğimizde durum iyica karışır şimdilik basit olarak açıklamaya çalışayım fazla derinlere dalmayalım.
Transistör, bir grup elektronik devre elemanına verilen temel addır. Transistörler yapıları ve işlevlerine bağlı olarak kendi aralarında gruplara ayrılırlar. BJT (Bipolar Jonksiyon Transistör), FET, MOSFET, UJT v.b gibi… Elektronik endüstrisinde her bir transistör tipi kendi adı ile anılır. FET, UJT, MOSFET… gibi. Genel olarak transistör denilince akla BJT’Ler gelir.
Bipolar Jonksiyon Transistör (BJT) elektronik endüstrisinin en temel yarıiletken devre
elemanlarındandır. BJT; anlam olarak “Çift kutuplu yüzey birleşimli transistör” ifadesini
ortaya çıkarır. BJT içinde hem çoğunluk taşıyıcıları, hem de azınlık taşıyıcıları görev
yapar. Bundan dolayı bipolar (çift kutuplu) sözcüğü kullanılır.
Transistör beyzine uygulanan sinyal ile emiter kollektör arasından geçen akımı kontrol eden bir devre elemanı PNP NPN olarak iki çeşittir npn daha çok pozitif + voltaj kontrollerinde kullanılıyor pnp ise ne gatif – voltaj bölümlerinde gerçi pnp ile + kontrolüde oluyor ama tasım daha zor olduğu için pek kullanılmıyor
Transistörün her bir terminale işlevlerinden ötürü; Emiter (Emiter), Beyz (Base) ve
Kollektör (Collector) adları verilir. Bu terminaller; genelde E, B ve C harfleri ile sembolize edilirler. Şekil-4.2’de NPN tipi ve PNP tipi transistörün fiziksel yapısı ve şematik sembolleri verilmiştir. Fiziksel yapıdan da görüldüğü gibi transistörün iki jonksiyonu vardır.
Bunlardan beyz-emiter arasındaki bölge “beyz-emiter jonksiyonu”, beyzkollektör
arasındaki bölge ise “ beyz-kollektör jonksiyonu” olarak adlandırılır. Transistörlerde beyz bölgesi; kollektör ve Emiter bölgelerine göre daha az katkılandırılır. Ayrıca beyz bölgesi; kollektör ve Emiter bölgesine nazaran çok daha dar tutulur.
BJT transistörler genelde 3 bacaklı olurlar beyz, emiter kollektör çalışması için tipine göre bağlantı kurulmalıdır
Transistör PNP ise emiterine + verilir beyz ve kollektör emitere verilen voltaja göre eksi – yapılır
NPN transistörde tam tersi olur emiteri şase – kollektörü ve beyzi emitöre + yapılır
Güçlerine göre şekilleri değişir bir çok çeşit var metal kılıf plastik kılıf bacak bağlantılarıda değişir gerci bazı transistörlerde standartlaşmış ama emin olmak şart yanlış bağlantıda sonuçlar kötü olur
Şimdi transistörün ölçümü tipnin bacaklarının ölçülerek bulunmasını öğrenelim öncelikler yukarıda ki resimde iç yapıyı dikkatlice inceleyin ayrıca resimde devre şemalarında ki sembolleri görünüyor ok işareti içe doğru ise pnp dışa doğru ise npn transistördür
P-pozitif N-negatif P-pozitif PNP
N-negatif P-pozitif N-negatif NPN
Şimdi bir önceki yazımda diyodlardan bahsetmiştim tek yönden gerilimi geçiriyorlardı transistörün iki diyodtan oluştuğunu düşünelim
Evet diyod ölçer gibi transistörü ölçeceğiz transistör npn ise beyzine kırmızı prob (pozitif) değdirildiğin de siyah prob emiter ve kollektör uçlarında değdirilir ve ölçü aletinin ekranında omaj görünür en düşük omajı gösteren kollektördür
PNP transistör için durum tersidir beyze siyah prob (negatif ) değdirildiğinde kırmızı prob emiter ve kollektör uçlarında değdirilir ve ölçü aletinin ekranında omaj görünür en düşük omajı gösteren kollektördür bu kadar basit diyod ölçer gibi :)
Bir animasyon ile durumu daha iyi anlayacaksınız animasyonda npn transistör ölçülüyor b,c,e ucları bulunuyor bir uygulama yaparsanız animasyonda gördüğünüz gibi dijital ölçü aletinde benzer değerleri göreceksiniz Hazırlayan: Ersoy Tuncay
Play butonuna basın diyod kademesi seçilecek sonra tekrar play butonuna basın ölçüm başlayacak
Ek bilgi transistör kılıfları;
TUP TUN TRANSİSTÖRLER DUS DUG DİYOTLAR
Özellikle eski devre şemalarında transistör isimleri yerine tun ya da tup yazıldığını görürüz diyotlarda ise dug ve dus yazılır. Bu sistemi Elektor elektronik dergilerinde yer verdiği şemalarda kullanmaya başlamış zamanla yayılmış bu kısaltmalar malzemelerin benzer çok karşılığı olduğu için kullanılmış günümüzde bu kısaltmalar pek kullanılmasada bilmenizde fayda var.
TUN Üniversal NPN Transistör
TUP Üniversal PNP Transistör
DUG Üniversal Germanyum Diyot
DUS Üniversal Silikon Diyot
VCC NEDİR VDD NEDİR
Devre şemalarında belirli bir noktada, noktalarda genelde VCC yazan bölüm olur burası devreyi çalıştırmak için devreye bağlanacak olan güç kaynağının (pilin vb.) + artı ucunun bağlanacağı yerdir. Bazen direkt + artı simgesi ile belirtilir, V+ ya da devrenin çalışma voltajı o bölüme yazılır bu sayede + artı bağlantısının yapılacağı yer anlaşılır.
Şimdi bazen kafa karıştıran durumlar olabilir örneğin bir devrede entegre var ve entegrenin 8 numaralı bacağı + artı girişi burada VCC yazıyor fakat entegrenin datasheet dosyasında o bacağaVDD denilmiş hayda nedir bu VDD ? burada FET, BJT teknolojisi işin içine giriyor bjt transistörlerde + artı kollektör mosfetlerde ise Drain bölümüdür ama temelde bu bölümlere + artı bağlanır ve en yaygın kullanılan kısatma VCC olduğu için entegre bilgilerinde VDD görünsede şemada VCCyazabilir fazla karıştırmayalım …
Anlamları;
Vcc = Kollektör besleme voltjı (Collector supply voltage)
Vdd = Drain besleme voltajı (Drain supply voltage)
Ek olarak biraz daha detay;
- Vcc – Collector Collector Voltage
- Vdd – Drain Drain Voltage
- Vss – Source Source Voltage
- Vce – Collector Emitter Voltage
- Vbe – Base Emitter Voltage
- Vec – Emitter Collecter Voltage
Bu kadar yeter :) elektronik böyle işte + artının nereye bağlanacağını bilmek bana yetiyor ama detaya inildiğinde neler çıkıyor amacım hızlı başlangıç olduğu için daha fazla uzatmaya gerek yok
GND NEDİR
GND – eksi bağlantısının yapılacağı bölümdür -V ya da direkt “-“ bazı devrelerde nadiren VSSyazabilir ya da yukarıda anlattığım gibi entegrede VSS yazar bağlantıda GND yazar açılımı “ground” toprak, şase olarak da ismi geçer. Fakat devre şemalarında GND bağlantısnın farklı sembolleri var buda elektroniğe yeni başlayan kişilerin kafasını karıştırıyor örnek devreler ile durumu anlatayım..
Örnek-1
Şemada gördüğünüz gibi ters T şeklinde simge kullanılmış – eksi bağlantısı olan yerler birleştirilip bir tane simge konulmuş sadece bir elemana ayrı simge eklenmiş oda şemayı daha da karmaşık hale getirmemek için…
Yukarıda ki bağlantı ayrıda olabilirdi yani – eksi, şaseye bağlanacak tüm elemanlar ayrı simgelerle belirtilebilirdi bu durumda aşağıda ki gibi bir şema olur böyle bir bağlantıda gerçek uygulamada devreyi kurarken hepsi birleştirilir.
Şimdi devre kurulurken besleme bağlantısının nasıl yapılacağını görelim
aşağıda ki resimde – eksi gnd bağlantısında kullanılan farklı sembolleri göreceksiniz yukarıda açıkladığım mantık hepsi için geçerlidir.
aslında bu simgelerin farklı anlamları var ama bir çok devre şeması çizimde buna dikkat edilmemiş bazılarında kurallara uyulmuş vb. ortalık karışmış :) mesela aşağı doğru üçgen simgesi sinyal şasesini belirtmek için kullanılır bazı anfi devrelerinde beslemenin şasesinin geldiği yer farklı bir simge ile gösterilir ses girişinin şasesi ise üçgen şeklindedir ve bu şase düşük omajlı bir direnç ile besleme şasesiyle birleştirilir.
Bazı şemalarda ise beslemenin eksi girişi için hiç simge olmaz hepsi birleştirilmiştir ve ortak bir noktada “-” sembolü ile giriş yapılacak yer net olarak belirtilmiştir ya da bahsettiğim gibi simge kullanılmıştır ama bir yerde ek olarak aşağıda ki simge vardır
bunun anlamı besleme “-” bağlantısının yoğunluğunun arttırılması için devrenin kutusu yada yogunluğu arttıracak bir yer ile birleşmesi gerektiğidir örneğin pc güç kaynaklarında voltaj çıkışında “-” bölümü devrenin kasasına bir kablo ve papuç ile vidalanmıştır ve kasa metaldir + pc kasasıda metal bu sayede şase yoğunlu arttırılıyor vs.. ama bu bağlantı yapıldan da devre çalışır ama sağlıklı olmaz özellikle pc güç kaynağı gibi gelişmiş ve önemli işi olan cihazlarda kullanılmalı
Fakat basit devrelerde kullanılmadığını gördüm şemada bağlantı vardır ama kullanılmamıştır mesela pc güç kaynaklarında 220v şebeke bağlantısında topraklı hat kullanmak gerekir ama bir çok kişi kullanmıyor, kullanamıyor her hangi bir sorunda olmuyor fakat detaya inildiğinde toprak bağlantısının bir çok faydası olduğu çıkar neyse uzatmayalım
“-” gnd bağlantısı için bahsettiğim bağlantı şekli (ayrı, birleşik) “+” artı bağlantısı içinde olabilir bunada dikkat edin ayrıca yukarıda ki şemalarda tüm gnd bölümlerinin birleştrileceğinden bahsettim ama opto kublör, röle gibi elemanlar ile izole edilen devrelerde bu geçerli değildir zaten o devrelerde iki farklı besleme olur durumu çözersiniz…
Ayrıca bazı devrelerde gnd bağlantısı belirtilmez ama belirtilmedi diye bağlanmazsa devre çalışmayacaktır . Bu durumda devre şemasını incelediğinizde gnd bağlantısı olan bir çok malzemenin bir hat üzerinde birleşmiş olduğunu göreceksiniz kondansatörlerin eksi uçları vb. yani illaki yerini belli edecektir :)
Bazende özellikle op amplı devrelerin şemasında opamp entegresinin gnd ve + artı bağlantılarının belirtilmediği durumlar olabilir mesela direnc, kondansatör gibi pasit elemanların ya da transistörlerin + artı ve gnd bağlantısı bellidir ama entegrenin bağlantıları şemada belirtilmemiş, çizilmemiştir bu durmda kullanılan entegrenin datasheet bilgilerine göre + ve gnd bağlantısı yapılmalıdır yoksa devreniz çalışmaz ayrıca bu durum 40xx serisi cmos ve 74xx serisi TLL entegreler içinde geçerlidir. Yazının ilk bölümünde bu konu hakkında benzer bir soru sorulmuştu o soruyu ve cevabıda ekliyorum
